DEX (Decentralized Exchange), merkezi borsalara göre merkeziyetsiz borsa olarak işlem yürüterek alternatifler sunmaya çalışması ile bilinmektedir. DEX (Merkezi Olmayan Borsa), kripto para birimi alıcılarını ve satıcılarını birbirine bağlayan eşler arası (peer to peer) bir pazar yeri olarak da açıklanmaktadır.
Merkezi borsaların (Centralized Exchange) aksine, merkezi olmayan platformlar gözetim altında tutulmamaktadır, bir başka deyişle kullanıcı DEX platformunda işlem yaparken kendi özel anahtarlarının kontrolünde işlemini sürdürmektedir. Merkezi bir otoritenin olmaması halinde DEX’ler, belirli koşullar altında kendi kendine yürütülen ve her işlemi blok zincirine kaydeden akıllı sözleşmeler kullanmaktadır. Bu işlemlerin korunması dijital varlık piyasasının hızlanan bir bölümünü temsil etmekte ve yeni finansal ürünlere öncülük etmektedir.
Geleneksel stock ve fiyat borsaları, alıcıları ve satıcıları tek bir yerde birleştirerek, yatırımcıların piyasaya likidite sağlayarak, pozisyonlara belirli noktalarda kolaylıkla girip çıkmalarını sağlamaktadır. Daha yüksek likidite, gerçekleşen ticaretin diğer tarafındaki alıcı veya satıcıyla işlem yapmak isteyen kişilerin olma olasılığını arttırmaktadır. Kripto para borsaları, merkezi borsalar (Centralized Exchange) olarak da bilindiğinden, blok zinciri tabanlı dijital varlıkların ticaretini kolaylaştırırken, platformları merkezi veya merkezi olmayan hale getirilebilmektedir. Merkezi borsalar, işlemlerde güvenilir aracılar olarak işlev görmektedir, genellikle özel anahtarları ve buna bağlı olarak fonları saklayarak koruyabilecek emanetçi olarak hareket etmektedirler.
Önde gelen merkezi kripto borsaları, güvenlik ve adil piyasa fiyatlandırmalarına, mevzuat uyumluluğuna, tüketicinin korunmasına ve en yeni dijital varlıklara erişime kadar dijital varlık ticareti deneyiminin her yönünü kolaylaştırmaktadır. Merkezi hareket eden birçok borsada, işlem yapmadan önce borsada tutulan bir kripto cüzdanına fiat veya kripto para yatırılması gerekmektedir. Borsa cüzdanının haricindeki bir kripto cüzdanına da para aktarımı yapılabilmektedir. Ayrıca fiat için kripto alışverişi yapılabilir ve banka hesaplarından para çekilebilmektedir.
Eylül 2020’de, CEX (Centralized Exchange)’ler tüm kripto ticaret hacminin yaklaşık %95’ini oluştururken, merkezi olmayan borsalar (Decentralized Exchange) ise, eşler arası (peer to peer) ticaret ve gelişmekte olup merkezi olmayan finans (Decentralized Finance) sektörüne erişim sunan CEX platformlarına bir alternatif olarak ortaya çıkmıştır. Şu anda ise otuz beşten fazla merkezi olmayan borsa seçeneği vardır.
Ocak 2019’da DEX platformları küresel ticaret hacminin sadece %0,11’ini temsil ederken, bu sayı Ağustos 2020 itibariyle %6’ya yükselmiştir. Merkezi olmayan borsalardaki aylık işlem hacmi ise Ekim 2020 itibariyle 20 milyar dolar değerinde olmuştur. DEX platformları, dijital varlıkların alım-satım işlemlerini kolaylaştırmak için farklı bir yaklaşım benimsemektedir. İşlemleri temizlemek için bir aracı kuruluş kullanmak yerine, DEX’ler kendi kendini yürüten akıllı sözleşmelerin işlevselliğinden yararlanmaktadır. DEX’ler, oluşturulan özel anahtarların ve kripto para birimi fonlarının kontrolünü elde tutulabilecek velayet dışı bir seyir izlemektedir. DEX’ler için karşı taraf risk problemi bulunmamaktadır, bir başka deyişle kredi yükümlülüğü riski yoktur ve “Müşteri Tanı” (Know Your Customer) veya Kara Para Aklamayı Önleme (Anti-Money Laundering) protokollerini takip etmemektedirler.
DEX’lerin Avantajları
Merkezi olmayan kripto borsalarını geliştirmenin ilk aşamalarında dahi, dijital varlık saklama, çeşitliliğini, işlem güvencesini, ticaret ücretlerini ve yatırımcı gizliliğini etkileyen avantajlar sunmaktadırlar.
Saklama
DEX’ler saklama özelliğine sahip değildir, bir başka deyişle satıcıların işlem yapmak için özel anahtarların kontrolünden vazgeçmelerine gerek yoktur. Bunun yerine, harici olarak tutulan cüzdanlar DEX’lerle etkileşime girmekte ve akıllı sözleşmeler aracılığıyla kendi kendine işlem yapmaktadırlar. Merkezileştirilmiş borsalar ise, özel anahtarları kontrol ederek fonlar için koruyucu bir rol oynamayı üstlenmektedirler. Bu durum, kişilerin özel anahtar denetiminden vazgeçmeleri gerekliliği meydana getirmektedir. Böyle bir gereklilik ile merkezileştirilmiş borsalar güvence ve koruma sunmaktadırlar.
Çeşitlilik
Ekim 2020’de piyasada 7.400’ün üzerinde kripto para birimi var olmaktadır. CEX’ler listeleyecekleri kripto para birimleri üzerinde kontrol uygulamakta, genellikle kârlılığı ve yasal uyumu sağlamak için yalnızca yeterli ticaret faaliyetine, yaygınlığa ve etkili güvenlik standartlarına sahip olanları listelemektedir. Bireyler birçok altcoin’e yalnızca eşler arası (peer to peer) işlemlerinin yüksek işlem hacimleri olmadan gerçekleşebildiği DEX’ler aracılığıyla erişilebilmektedir. Bu erişim sayesinde, dijital varlıklara katılım için daha geniş bir fırsat sağlanmakta ve finansal katılımda ise artış görülmektedir.
Güvensiz İşlemler
CEX’lerde, her işlem merkezi bir otorite olan borsa tarafından denetlenmekte ve kaydedilmektedir. DEX’ler ise öte yandan, akıllı sözleşmeler aracılığıyla işlemleri yürütür ve bunları blok zincirine kaydederek güvenilir işlemlere olanak sağlamaktadır. DEX’ler bireylerin parasını bünyelerinde tutmadığından, hackerlar tarafından hedef alınmaları da daha az olası bir durumdur.
Daha Düşük Ücretler
Merkezi olmayan borsalar, kendi kendini yürüten akıllı sözleşmelerin kullanımı yoluyla çalışmaktadır. DEX’ler, üzerine inşa edildikleri Ethereum blok zinciri ile aynı “gas” ücret yapısını kullanmaktadır. DEX’ler, borsalar için yaklaşık %0,3 gibi düşük bir ücret alımı yapmaktadır. Bu ücretler ağ kullanımına bağlı olarak dalgalansa da merkezi alternatiflerde oluşan maliyetlerden çok daha düşük seviyelerde olmaktadır.
Gizlilik
Merkezi olmayan borsaları kullanan alım-satım işlemleri yapan bireylere ait özel anahtarları ifşa etmelerine gerek olmamaktadır. Bunun sebebi cüzdanların harici olarak tutulması ve DEX’in fonlardan sorumlu olmamasıdır. Ayrıca bu neden ile bireylerin DEX’leri kullanırken genellikle KYC (Know Your Customer) ve AML (Anti-Money Laundering) prosedürlerini tamamlamaları gerekmemektedir. Bu kolaylık açısından avantajlı olsa da yasal açıdan potansiyel olarak sorun yaratabilmektedir.
DEX’lerin Dezavantajları
Merkezi olmayan borsa kullanımından kaynaklanan dezavantajlar da yaygın olarak benimsenmesi sebebiyle, bu borsanın önünde engeller oluşturmaktadır. Bu eksiklikler DEX’in ölçeklenebilirliğini, kullanıcı deneyimini, piyasa likiditesini ve sermayenin hareketliliğini de etkilemektedir.
Ölçeklenebilirlik
Blok zinciri ölçeklenebilirliği, ağın kapasiteye ulaşmadan önce işleyebileceği işlem sayısına bağlı olmaktadır. Buna örnek olarak, Bitcoin ağı saniyede 4,6 işlem (Transactions Per Second, TPS) işlerken, Ethereum ise saniyede 15 işlem (TPS)’e ulaşmaktadır. Merkezi olmayan borsalar, blok zincir ağlarında yaşayan akıllı sözleşmeleri kullanarak çalışmaktadır. Bu nedenle DEX’ler, temel ağ altyapılarının sınırlarına bağlı olmaktadır.
Kullanıcı Deneyimi
DEX’ler güncel anlamda gelişim aşamalarının henüz ilk dönemindedirler ve merkezi olmayan blok zinciri teknolojisine daha az aşina olan bireyler için kullanımı zor olabilmektedir. İlk olarak, kullanıcıların bir DEX ile etkileşime girebilmeleri için harici cüzdan platformlarına aşina olmaları gerekmektedir. Ardından, fiat veya kripto para birimi transfer ederek cüzdanlarını finanse etmeleri gerekmektedir. Son olarak, alım-satım işlemi gerçekleştirmek için bu cüzdanı DEX arayüzüne bağlamaları gerekmektedir. DEX platformunda alım-satım işlemi için para yatırma süreci, CEX platformuna göre gözle görülür ölçüde daha basit yapılmaktadır.
Likidite
DEX’ler henüz birçok açıdan yeni olduğundan ve çeşitli alım-satım işlemleri partnerlerini destekleme sebebiyle, piyasa ayrımının piyasa likiditesi üzerinde olumsuz bir etkisi yaratmaktadır. Bununla birlikte varlık likiditesi, DeFi (Decentralized Finance)’nin büyümesiyle önemli ölçüde artmaktadır.
Açık ve Kapalı Rampalar
Güncel DEX teknolojisi, ABD Doları gibi fiat para birimi ile dijital varlıkların satın alınmasını kolaylaştırmamaktadır. Diğer bir deyişle fiat alım-satım işlemi yapılmamakta veya banka hesabına para transferi gerçekleşememektedir. DeFi (Decentralized Finance) ekosisteminde itibari paranın rolünü tekrarlamak için stabil (sabit) coin teknolojisi ortaya çıkarken, fiat açık ve kapalı rampaların olmayışı yeni kullanıcılar için girişe engel teşkil etmektedir.
Geleceğin Borsaları
Merkezi borsalar hala kripto pazarlarına hâkim olmasına ve günlük kripto satıcılarının ve yatırımcılarının ihtiyaçlarına hizmet etmesine rağmen, merkezi olmayan alternatifler ilginç bir alternatif sunmaktadır. On-chain akıllı sözleşmeler aracılığıyla DEX’ler, alıcıları ve satıcıları birbirine bağlamak için güvenilir bir yöntem sağlamakta ve ortaklar için yeni adil katılım ve yönetim modelleri sunmaktadır. Ek olarak, bu platformlar hala güncellenme aşamasındadır ve gelecekte benimsenmesini sağlamak için kullanıcı deneyiminin daha da iyileştirilmesi, altyapının geliştirilmesi, iyileştirilmiş ölçeklendirme mekanizmaları ve merkezi kripto ve eski finansal kurumlara bağlantıların arttırılması gerekli olacaktır.
DEX Fiyat Verileri
Mevcut DEX coin piyasası arzı 191.542,291 miktarına sahip ve maksimum tedariğe sahip değildir. DEX (DEX), bir kripto para birimidir ve Ethereum platformunda çalışmaktadır. DEX, piyasada 191.542.290.51 ile 1.892.996.914 arasında mevcut arza sahiptir. DEX’in bilinen son fiyatı 0.00687311 ABD Doları olarak bilinmektedir. Şu anda son 24 saatte 23.397,25 ABD Doları üç aktif piyasada işlem görmektedir.
